– De Onthulling –
Prachtig nieuw glas-in-loodraam geschonken door familie Joosten aan de Oosterkerk in Hoorn
Hier vindt u de hele tekst van de kunstenaar over het door de familie Joosten geschonken glas-in-loodraam in de Oosterkerk
OPDRACHTOMSCHRIJVING
Het is oktober 2021 dat ik door Herman Joosten ben benaderd of ik een glas-in-loodraam zou kunnen ontwerpen voor de Oosterkerk in Hoorn. Ik was zeer vereerd met deze bijzondere opdracht te meer omdat je werk tot in de eeuwigheid zichtbaar blijft. Het feit dat de fam. Joosten de stad een glas-in-loodraam schenkt, en de levensduur van het raam brengt meteen ook een behoorlijke creatieve druk met zich mee. De schenking van de fam. Joosten past dan ook helemaal binnen de traditie, waarbij glas-in-lood ramen door gilden of rijken worden geschonken werden. Maar zijn na de reformatie vooral de steden en bestuurslichamen die als schenkers werden gepresenteerd in de Oosterkerk. Zo’n raam was immers een reclame voor hun stad of organisatie. Ook het glorificeren van bepaalde belangrijke gebeurtenissen zoals de Slag om de Zuiderzee van 1572 werden getoond. Het thema van de opdracht van de fam. Joosten voor het te ontwerpen glas-in-loodraam was om de handel en nijverheid in de periode tussen 1600 en 1900 van Hoorn vast te leggen. Tezamen met de opdrachtgever is er besloten dat de nadruk zou komen te liggen op de aanvoer van producten van agrarische achterland en de handel op de Oostzee. Dus niet zozeer op de VOC, waaraan je al gauw denkt bij een stad als Hoorn. Als bijkomende voorwaarde moest het te ontwikkelen concept en de beeldtaal voor het glas-in-loodraam aansluiten bij de visie van het bestuur van de Oosterkerk, zoals zij die heeft vastgelegd in haar visienota ‘Nieuw licht op oude ramen’. Met het ontwerp wilde ik ook een brug slaan tussen de aanwezige klassieke ramen in de Oosterkerk en het nieuwe raam van de hand van Joost Swarte in het Westtransept. Deze komt vooral tot uiting in de loodlijnen, waar ik de beeldtaal ‘De Klare Lijn’ van Joost combineer met de klassieke rechthoekige 5 bij 5 onderverdeling van het lood in de bestaande ramen.
ONDERZOEK TECHNIEK & HISTORIE STRUCTUREN IN GLAS-IN-LOODRAMEN In diezelfde periode had ik voor de Gemeente Enkhuizen een nieuw historisch concept ontwikkeld ‘De Canon van Enkhuizen’ ter vervanging van de huidige panelen in de 19 infozuilen van de ‘Kroniek van Enkhuizen’ verspreid over de stad staan. Voor deze nieuwe panelen maak ik gebruik van alle beschikbare beelden zoals schilderijen, tekeningen, gravures en fotografie van de stad die voorhanden zijn. In meerdere beeldbewerkingsprogramma’s werden deze gecompileerd tot digitaal geschilderde Artist Impressions. Deze (kunst)vorm sloot geheel aan bij de ideeën van de opdrachtgever met het glas-in-loodraam. Voorafgaand aan het ontwerp van het raam heb ik gedegen onderzoek gedaan naar de geschiedenis van de stad Hoorn en naar de technieken voor het vervaardigen van glas-in-lood ramen door de eeuwen heen. De beeldtaal van het glas-in-loodraam door William Dixon in het Rijksmuseum was in eerste instantie uitgangspunt voor het ontwerp. Er is heel veel tijd gestoken in het doorzoeken van regionale en landelijke (beeld-)archieven naar materiaal m.b.t. het thema. Zo zijn ook diverse gesprekken geweest met oud Hoorn en het West-Fries Archief om te helpen in deze zoektocht. Veel ideeën hebben we niet kunnen uitwerken omdat er géén of geschikt materiaal voorhanden was. Een voorbeeld hiervan is dat er wel fotografie voorhanden is van de oude grote kerk na de verwoestende brand in 1838 maar niet van daarvoor. Dit geldt ook voor de vele markten die Hoorn binnen zijn stad had en/of nog heeft. Gaandeweg het ontwerpproces is het concept voor het raam enigszins aangepast vanwege het ontbreken van geschikt beeldmateriaal van de stad. Terugvallend op de uitganspunten en traditie van de oude ramen in de kerk is het bovenste gedeelte in het teken komen te staan van ‘Hommage aan het glas’ in relatie met de stad Hoorn en ook refereert aan de professie van de opdrachtgever.
TESTEN & INNOVEREN In eerste instantie is besloten een proefraam te ontwerpen om de opdrachtgever en het bestuur van de Oosterkerk een inzicht te geven van het totale raam en de gebruikte technieken. Dit ontwerp is ook gebruikt in de zoektocht naar een producent. Al gauw bleek dat het produceren van een dergelijk raam nog een niche is en nog bij velen in de kinderschoen staat. Hierdoor vielen ook vele producenten van glas-in[1]lood af omdat zij het gewenste resultaat niet kunnen waarborgen.
PENSELEN EN PATRONEN Speciaal voor het glas-in-loodraam heb ik diverse penselen en patronen ontwikkeld en ontworpen om het glas-in-lood uit de 17e eeuw digitaal te benaderen. Penselen die de krassen op het glas nabootsen. Deze techniek werd toegepast na het aanbrengen van de pigmenten middels het zgn. dassen (een zachte kwast) waarna delen van het pigment weer werden verwijderd om een extra dimensie mee te geven aan de voorstelling als diepte en schaduwen. Zo ook penselen en patronen om de karakteriserende kenmerken van vervuiling aan de randen van het glas toe te voegen aan het ontwerp. Dit ontstond door toedoen van de walm in de houtgestookte ovens tijdens het inbranden van de pigmenten.
CONCEPT VAN HET GLAS-IN-LOODRAAM EEN TIJDSLIJN VAN ZOWEL DE GESCHIEDENIS VAN DE STAD ALS VAN DE KUNSTSTROMINGEN
[ SEGMENT 01 ] ‘DE MARKT’
Het glas-in-loodraam is in 4 tijdsperiodes onderverdeeld om het verhaal van Hoorn te laten zien tussen 1600 en 2000. Voor elke tijdsperiode heb ik beeldmateriaal gebruikt dat correspondeert met de eeuw(en) waarin het verhaal zich afspeelt. Gebruikmakend van schilderijen van oude meesters in de 17e eeuw laat ik in de onderste 9 ramen de bloeiende handel en de welvaart van de stad zien in deze eeuw.
Omdat het thema VOC al zo veel aandacht krijgt, hebben we ervoor gekozen de handel op de Oostzee centraal te zetten. Niet voor niets werd door Johan De Witt de handel op de Oostzee ook wel als de ‘Moedernegotie’ bestempeld (Moeder van alle soorten handel). Omdat de Oostzeehandel cruciaal was voor de republiek, bracht het ook rijkdom en welvaart in Hoorn. Vanuit de landen rondom de Oostzee werd o.a. graan, rogge en hout in Hoorn aangevoerd, waarvan het overgrote deel verder werd verhandeld naar de zuidelijke staten in Europa. De basis van de Oostzeehandel was het met fluitschepen verschepen van zuivel en specerijen van de VOC uit Nederlands-Indië en wijn uit Zuid-Europa naar het Oostzeegebied. In ruil daarvoor kwamen de schepen terug met o.a. voordelig hout en graan, die de basis legden voor de grote Nederlandse welvaart van de zeventiende eeuw. Als middelpunt van deze ‘Hoorn des overvloed’ de markt op de Rode Steen waar producten werden verhandeld van zowel het achterland als die van de landen rond de Oostzee. Pieter Jansz. Liorne uit Hoorn verbeterende het Fluitschip. Het model werd door hem verlengd en kreeg een breder ruim dan zijn voorgangers. Door het smallere dek was er nog maar een beperkt aantal bemanningsleden nodig om het te bezeilen. Het schip was zodoende veel efficiënter dan het reguliere Retourschip. Het Fluitschip bespaarde door haar smalle dek niet alleen op personeelskosten, maar ook op tolgelden. Als een schip door de Sont voer werd door de Zweden en Denen tol geheven naar rato van de oppervlakte van het dek. Een echt staaltje Hollands koopmanschap!
[ SEGMENT 02 ] ‘DE AANVOER’
In het middensegment wordt grotendeels gebruik gemaakt van werk van Cornelis Pronk en Cornelis Springer die in de 18e en 19e eeuw leefden en werkten. Deze 6 ramen verhalen over de goederen, die vanuit de Oostzee werden geïmporteerd, met kranen in de haven ontscheept en opgeslagen in de vele pakhuizen die Hoorn kende. De aangevoerde boomstammen werden door de houtzaagmolens, een Nederlandse uitvinding, verwerkt. Deze door de wind aangedreven molens zorgden ervoor dat de stammen veel sneller gezaagd kon worden. Hierdoor konden in korte tijd meer schepen gebouwd worden, hetgeen ook gold voor de bouw van (pak-)huizen. De stad kon daardoor ook in hoog tempo groeien. Het agrarische achterland (polders) leverde een grote bijdrage aan de welvaart van de stad. De stad kende vele markten waar agrarische producten werden verhandeld. De Rode Steen is met De Waag met zijn kaasmarkten de grootste en bekendste. Ook de veemarkt was niet onbelangrijk. Het vee wisselde hier van eigenaar of werd verkocht voor de consumptie, maar diende ook als een plek waar boeren kennis deelden over de rassenverbetering van het rundvee. West-Friesland heeft door de eeuwen heen hierin een prominente rol gespeeld. In het verleden ging de ‘bullenloper’ met een topstier langs boerderijen. Nu draagt het K.I.-station zorg voor de vele nazaten van de fameuze West-Friese stieren. De stad krijgt na de zgn. ‘Gouden Eeuw’ net als Enkhuizen en Medemblik te maken met een economisch verval. De handel en nijverheid voortkomend uit de Oostzee en de Oost had zich verlegd naar Amsterdam en Rotterdam. Er is in die tijd veel verloren gegaan en vele monumenten zijn gesloopt voor de puinhandel. De handel en nijverheid in Hoorn verlegde zich al meer naar de agricultuur van het achterland en de stad werd daardoor al meer het hart van West-Friesland. De komst van het spoor geeft de West-Friese steden een enorme economische nieuwe impuls. Dat gold zeker voor Hoorn en ontpopte zich langzamerhand als het bruisend winkel- en economisch hart van West-Friesland.
[ SEGMENT 03 ] ‘HOMMAGE AAN HET GLAS’
In de cartouche ‘Videre Lumine’, ‘zie het licht’, over de geschiedenis van het glas heb ik gebruik gemaakt van fotografie en drukwerkclichés uit de 20e eeuw die hun intrede deden. De cartouche verhaalt 3 thema’s aan de hand van beelden van Hoorn. De eerste productie van glas wordt getoond in de staande (kleine) ovalen. Rond 1600 ging men cilinders blazen of schijven draaien. Deze werden opengeknipt en platgelegd. De glasschilder maakte er vervolgens zijn voorstellingen op en de glazenier plaatste het gebrandschilderde glas. Rond 1750 werd het glas soms uitgewalst of uitgerekt tot grotere platen. Deze werden met grote platte stenen tot spiegelglas gepolijst. Pas na 1900 was men in staat glas tot grote en uiteindelijk tot oneindig lange platen te trekken. De liggende ovalen laten zien hoe het glas in Hoorn werd aangevoerd. Dit gebeurde per trekschuit en paard & wagen. Later werd er gebruik gemaakt van het spoor en de vrachtwagen. In het middengedeelte wordt een collage getoond van markante gebouwen in Hoorn waarin diverse technieken en uitvoeringen van glas door de eeuwen zijn verwerkt. Door de toenemende rijkdom in Hoorn verschenen monumentale en bijzondere gebouwen in de stad, waarin het toepassen van soorten glas een prominente rol kreeg. Er werd namelijk weer gebouwd! Prachtige monumentale winkelpanden verrezen in de binnenstad. Een aantal daarvan is in de cartouche getoond, zoals ‘het huis van Berlijn’, het pand van voorheen Kieft op de hoek Kerksteeg-Gouw en het winkelpand van ‘de Gruyter’. Hoorn groeide weer en verkreeg in de jaren 60-70 een enorme aantrekkingskracht op Randstedelingen die zich in Hoorn gingen vestigen vanwege een betere huisvesting die er in Hoorn werd geboden.
[ SEGMENT 04 ] ‘AMBITIES’
Het topsegment verhaalt de 21e eeuw. Hiervoor heb ik de beeldtaal van Popart gekozen met als inspiratie het werk van Gilbert & George en Andy Warhol. Ook de beeldtaal van mijn eigen werk dat ik in deze periode heb gemaakt is daarin verwerkt. Overigens zijn in de collectie van de gemeente Hoorn 22 werken van mijn hand opgenomen uit mijn periode dat ik nog als kunstenaar werkzaam was. In het kielzog van de stedelingen trokken ook kunstenaars naar Hoorn en wordt Hoorn langzamerhand ook het culturele hart van West-Friesland. In monumentale gebouwen van de stad ontstaan kunstenaarsinitiatieven en ook verrijst de Parkschouwburg aan de Westerdijk en de eeuwenoude kerken worden broedplekken van cultuur. Hoorn is de laatste 20 jaar met de vestiging van het West-Fries Archief en de expansie van het West-Fries Museum het middelpunt van de historie van de regio. Hoorn bouwt verder en ook hedendaagse architectuur doet zijn intrede met de bouw van de nieuwe Parkschouwburg, het West-Fries Archief en de komende verbouwing van het West-Fries Museum. Ook heeft Hoorn de ambitie haar regionale functie in de West-Friese Agri-business en onderwijs te verstevigen. Op de Blauwe Berg heeft zich het Clusius College, nu ‘Vonk’, gevestigd, compleet met een hedendaags kassencomplex en verzorgt opleidingen voor de groene sectoren. Ook organisaties als Seedvalley en Greenport NHN hebben zich door deze ontwikkeling ook op de Blauwe Berg gevestigd. Onno Veldhuizen van Zanten sprak de ambitie uit, dat het logischer zou zijn dat de WU (Universiteit Wageningen) in Hoorn haar leerstoel ‘zaadveredeling’ zich zou moeten vestigen. Het topraam verbeeldt de ambities van culturele sector in vorm van de nieuwe Parkschouwburg, de moderne kas ‘Het Lab’ van scholengemeenschap Vonk die inhaakt op de toekomstige economische ambities van de agrarische sector in de regio. Met het Cherubijntje ‘Fortuna’ die haar munten en geluk over de stad uitstrooit verbeeld ik dat de Familie Joosten iets teruggeeft aan de stad waar ze zoveel aan te danken heeft. Maar vooral spreekt het ook de wens uit dat het Hoorn in de toekomst goed mag gaan!
OVER DE MAKER
Frans van Leeuwen (Enkhuizen, — ) was, voordat hij in 1994 TIF Creative Concepts opstartte, 10 jaar werkzaam als beeldend kunstenaar. In deze periode heeft hij als bestuurslid van de KvH&O samen met een aantal collega-kunstenaars het Kunstcentrum De Boterhal in Hoorn geïnitieerd. Ook was hij de initiator van Kunstcentrum De Twee Wezen in Enkhuizen. In 1987 startte hij het project ‘Cecco’ op, welke zijn invloed had van de kunststroming ‘concept realisme’. Als onderdeel van zijn kunstproject ‘Cecco’ ontwikkelde hij een eigen Eau de Toilette in een oplage van 100 stuks. Daardoor kwam hij in contact met de cosmetica[1]industrie die hem benaderde voor ontwikkelen van concepten en het ontwerpen van verpakkingen voor vele cosmeticamerken. Bekende merken zoals Therme, Dermolin, Vergulde Hand, Vogue en Zarqa zijn door TIF ontworpen. TIF ontwikkelde zich in de jaren tot een strategie- en communicatiebureau en verdiende haar sporen met innovatieve internetoplossingen, campagnes en strategieën voor het bedrijfsleven en overheid. TIF heeft zich ook onderscheiden door het initiëren, produceren en ontwerpen van historische projecten. Projecten in de openbare ruimte ‘400 jaar VOC’, ‘De Kroniek van Enkhuizen’ en het in 2023 geplande ‘De Canon van Enkhuizen’ kregen veel aandacht in de media. Ook de historische theaterproducties ‘De Thuishaaldertjes’ en het openluchtspektakel ‘De Ontdeckingh’. TIF ontwierp vele museale projecten in opdracht van o.a. Het Zuiderzeemuseum en het West-Fries museum. Hierdoor is er door de jaren heen een omvangrijk archief van historisch (beeld-)materiaal opgebouwd. Met het ontwerpen van het glas-in[1]loodraam in de Oosterkerk is daar gebruik van gemaakt. Ik dank de Fam. Joosten en het bestuur van de Oosterkerk voor het vertrouwen dat zij mij schonken voor het ontwerpen van deze bijzondere opdracht, waaraan ik met veel toewijding en passie aan heb mogen werken. Dank aan Eric Wolkers voor zijn hulp en geduld tijdens het ontwerpproces. Het glas-in-loodraam is ontworpen met behulp van diverse programmatuur op 300 dpi. Dankzij de eerste Apple M1 ultra Mac Studio die in Nederland is geleverd, was het mogelijk om het bestand met een grote van ruim 9 GB te kunnen bewerken. Voor het raam zijn ruim 800 bestanden geproduceerd.